Τι είναι η αλεξιθυμία;
«Δεν έχω νιώσει ούτε θυμό, ούτε θλίψη, ούτε χαρά»
Η αλεξιθυμία (alexithymia) αποτελεί μια κατάσταση η οποία χαρακτηρίζει τα άτομα που παρουσιάζουν δυσκολία στην κατανόηση, επεξεργασία, περιγραφή και έκφραση των δικών τους συναισθημάτων, καθώς και στην αναγνώριση των συναισθημάτων των άλλων. Η σύνθετη αυτή λέξη προέρχεται από το αρχαίο ρήμα αλέξω (απομακρύνω, απωθώ αλλά και προστατεύομαι) και τον “θυμό”. Σημαίνει ουσιαστικά ότι απωθώ το συναίσθημα. Το συγκεκριμένο όρο επινόησε ο καθηγητής ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ Πέτρος Συφναίος (1972) για να μπορέσει να περιγράψει την κατάσταση που παρουσίαζαν πολλοί ασθενείς του με ψυχοσωματικά προβλήματα και να διαχωρίσει το αίσθημα από το συναίσθημα.
Της Καρολίνας Παππού
Δημοσιογράφος – Ψυχολόγος – Master Theta Healer – Χοροθεραπεύτρια
Ο Συφναίος μέσα από την ψυχαναλυτική του πρακτική, διαπίστωσε ότι υπήρχαν άτομα που δεν είχαν λέξεις ώστε να περιγράψουν τα αισθήματά τους. Για παράδειγμα, ένας ασθενής του έλεγε ότι έγινε ένας καβγάς, ο Σιφναίος τον ρωτούσε «πώς αισθανθήκατε;» κι εκείνος περιέγραφε τι είχε συμβεί, αλλά χωρίς συναισθήματα, επειδή αδυνατούσε να κατανοήσει τι συνέβαινε μέσα του.
Σε βιολογικό επίπεδο, σύμφωνα με τον Σιφναίο, οι αλεξιθυμικοί αντιλαμβάνονται τα αισθήματα, αλλά δεν μπορούν να τα επεξεργαστούν και να μιλήσουν γι’ αυτά. Στην αλεξιθυμία, το τμήμα του εγκεφάλου όπου παράγονται τα αισθήματα και το τμήμα που τα επεξεργάζεται, λειτουργούν φυσιολογικά. Ωστόσο, μεταξύ των δύο τμημάτων δεν υπάρχουν οι απαραίτητες συνδέσεις, οπότε τα συναισθήματα είναι ελλειμματικά, καθώς και η δυνατότητα αξιολόγησής τους. Το μεταιχμιακό σύστημα του εγκεφάλου είναι αποσυνδεδεμένο από το νεοφλοιό, ειδικά από τα λεκτικά του κέντρα. Δηλαδή το μεταιχμιακό σύστημα μπορεί να αντιδρά με συναισθήματα αλλά ο νεοφλοιός δεν μπορεί να τα ξεχωρίσει και να βρει λέξεις γι’ αυτά για να τα περιγράψει.
Οι αλεξιθυμικοί επειδή δεν έχουν επαφή με τα συναισθήματά τους, συχνά σωματοποιούν τη συναισθηματική δυσφορία, με αποτέλεσμα να εμφανίζουν συγκεχυμένα ιατρικά προβλήματα.
Όπως εξηγεί ο Σιφναίος, συχνά η αλεξιθυμία εντοπίζεται σε άτομα τα οποία έχουν κάποιες ψυχοσωματικές ασθένειες, όπως άσθμα, έλκος κλπ., σε εξαρτημένα από αλκοόλ και ναρκωτικά, καθώς και σε ανθρώπους με διαταραχές της προσωπικότητας που εγκληματούν.
Οι αλεξιθυμικοί, γενικότερα, περιγράφονται ως συναισθηματικά «επίπεδοι», απαθείς και αδιάφοροι στην εκδήλωση συναισθημάτων. Αν τους ρωτήσεις, μπορεί να απαντήσουν: «Δε νιώθω έντονα συναισθήματα, ούτε θετικά ούτε αρνητικά» ή «Δεν έχω νιώσει ούτε θυμό ούτε θλίψη ούτε χαρά». Κάποιες φορές μπορεί να κλαίνε και μάλιστα γοερά, χωρίς όμως να ξέρουν για ποιο λόγο.
Στην πραγματικότητα, έχουν συναισθήματα αλλά δεν μπορούν να τα αναγνωρίσουν και να τα εκφράσουν.
Η κοινωνική διάσταση
Η Joyce Mc Dougal αναφέρεται σε μια σχετική παρατήρηση που πραγματοποιήθηκε και διαπιστώθηκε ότι από το 2010 η αλεξιθυμία αυξήθηκε σε ποσοστό 40% σε άτομα χωρίς παρελθούσα παθολογία σε ψυχολογικά ευρήματα. Η αύξηση αυτή συνδέεται με κοινωνικό-πολιτικές επιρροές και την αλληλεπίδραση αυτών με στρεσογόνες καταστάσεις.
Η εκδήλωση της αλεξιθυμίας ως αμυντικός μηχανισμός απέναντι σε στρεσογόνα γεγονότα αναφέρεται ως βασική διεργασία συναισθηματικής λειτουργίας με κυριότερη εκδήλωση το Φόβο ψυχικού ή σωματικού κατακερματισμού. Ενεργοποιείται μέσα από την ηθική της αξιοπρέπειας (εικόνα).
Η κοινωνική κρίση ενεργοποιεί το φόβο της απώλειας μέσα από τα συναισθήματα ντροπής και ενοχής τα οποία αλληλοδιαπλέκονται με το θυμό, τη θλίψη ή το άγχος για πραγματικές ή ακόμη και φανταστικές απώλειες. Τέτοιες ψυχοκοινωνικές διαδικασίες ενέχουν την αλεξίθυμη κατάσταση η οποία σχετίζεται με συμπεριφορές όπως κάποια άτομα να κλείνονται στον εαυτό τους και σταδιακά να φτάνουν στο σημείο να μην μπορούν να μιλήσουν για τα συναισθήματα που έχουν.
Η αλεξιθυμία διαφέρει σε σοβαρότητα από άνθρωπο σε άνθρωπο. Οι αλεξιθυμικοί πιστεύεται ότι έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να δημιουργήσουν προβλήματα στην προσωπικότητα τους.
Επιπλέον, τα παιδιά που έχουν στενές επαφές με αλεξιθυμικούς πολλές φορές χαρακτηρίζονται από ισχυρή ηθικολογία και σχολαστικότητα και μπορεί να αισθάνονται φυλακισμένα στις μονότονες ρουτίνες του καθημερινού περίγυρου.
Οι σωματικές διαταραχές της Αλεξιθυμίας
Η αλεξιθυμία φαίνεται να σχετίζεται με σωματικές διαταραχές όπως καρδιακές αρρυθμίες, θυρεοειδή, διαταραχές εντέρου, δυσλειτουργική δυσπεψία, αγχώδεις ή σεξουαλικές διαταραχές, ανορεξία καθώς και δερματολογικά προβλήματα όπως ακμή, κνίδωση, ψωρίαση, αλωπεκία (Wileman, 2008).
Οι σχετικές έρευνες διαπιστώνουν ότι η αλεξιθυμία πλήττει περισσότερο τους άνδρες παρά τις γυναίκες.
Συμπτώματα της αλεξιθυμίας
- Δυσκολία ως προς την αναγνώριση και την έκφραση συναισθημάτων
Τα άτομα που βρίσκονται σε κατάσταση αλεξιθυμίας βιώνουν τεράστια δυσκολία στο να αναγνωρίσουν συναισθηματικές καταστάσεις, καθώς αυτές εκδηλώνονται. Μπορεί να έχουν μια αίσθηση, όταν βρίσκονται σε μια πολύ δυνατή συναισθηματική κατάσταση, όπως θλίψη με δάκρυα ή ασυγκράτητος θυμός, ωστόσο στην προσπάθειά τους να καταλάβουν τι προκάλεσε τη δεδομένη κατάσταση, αδυνατούν να καθορίσουν τι ήταν αυτό που τους πυροδότησε. Οι περισσότεροι μπορεί να αισθάνονται άβολα, σαν κάτι να αλλάζει στο σώμα τους, όπως αυξημένη καρδιακή πίεση ή πόνοι στο στομάχι. Όταν καλούνται ή πιέζονται να εξηγήσουν τα συναισθήματά τους δεν έχουν λέξεις για να τα περιγράψουν. Υπάρχει περίπτωση να προσπαθήσουν, με αδέξιο τρόπο, να δώσουν μια αριστοτεχνική απάντηση, πιθανόν να απαντήσουν αυτό που θέλουν οι άλλοι να ακούσουν ή απλά να αλλάξουν θέμα στην κουβέντα.
Επίσης, το άτομο με αλεξιθυμία μπορεί να παρερμηνεύσει τη σωματική έκφραση του συναισθήματος σαν σωματική έκφραση ασθενειών. Για παράδειγμα, τα δάκρυα στα μάγουλα δεν είναι έκφραση στενοχώριας, αλλά ανωμαλία στους δακρυϊκούς αδένες ή μια καρδιά που πάλλεται δυνατά και γρήγορα λόγω πάθους ερμηνεύεται ως προβληματική βαλβίδα στην καρδιά κλπ.
– Έχουν πολύ περιορισμένο συναισθηματικό λεξιλόγιο.
– Δυσκολεύονται να διακρίνουν το ένα συναίσθημα απ’ το άλλο.
– Δυσκολεύονται να ξεχωρίσουν το συναίσθημα από μια σωματική ενόχληση (π.χ. δεν μπορούν να αντιληφθούν ότι έχουν άγχος, αλλά το νιώθουν ως ταχυκαρδία, ζαλάδα, έξαψη κοκ.)
– Οι άλλοι τους θεωρούν υπερβολικά ορθολογιστές ή συναισθηματικά απαθείς.
– Παθαίνουν σύγχυση με τις συναισθηματικές αντιδράσεις των άλλων.
– Γίνονται σχολαστικοί και φλύαροι όταν απαντούν σε πρακτικές ερωτήσεις.
– Παίρνουν προσωπικές αποφάσεις με βάση κάποιες αρχές, παρά τα συναισθήματά τους.
– Έχουν έλλειψη ενσυναίσθησης και δείχνουν να έχουν μικρή ικανότητα στο να βιώνουν θετικά συναισθήματα.
- Έλλειψη συναισθηματικής παρακίνησης
Οι αλεξιθυμικοί είναι ανίκανοι να εκτιμήσουν την συναισθηματική παρακίνηση των άλλων, με αποτέλεσμα να αντιλαμβάνονται τα συναισθήματα των άλλων μπερδεμένα και παράλογα. Τέτοια άτομα μπορεί να είναι πολύ έξυπνα και ευχάριστα, αλλά να μη διαθέτουν αίσθηση του χιούμορ ή φαντασία και να έχουν κάποιες ασυνήθιστες προτεραιότητες στις αποφάσεις που παίρνουν. Για τους αλεξιθυμικούς όμως δεν υπάρχει η συναισθηματική παρακίνηση, με αποτέλεσμα να έχουν μεγάλο πρόβλημα στην λήψη σωστών αποφάσεων, καθώς και στη θέσπιση ορθών προτεραιοτήτων. - Έλλειψη φαντασίας
- Αυξημένη εγωιστική συμπεριφορά
Αίτια – Από τι προκαλείται η αλεξιθυμία
Τα αίτια της αλεξιθυμίας μπορεί να είναι οργανικά ή νευρολογικά αλλά και ψυχολογικά. Τα οργανικά-νευρολογικά αίτια αφορούν κάποια γενετική ανωμαλία, διαταραγμένη βιολογική ανάπτυξη ή εγκεφαλική βλάβη.
Τα ψυχολογικά αίτια μπορεί να είναι κοινωνικές-πολιτισμικές επιρροές, μια νευρωτική αναστροφή ή ένας αμυντικός μηχανισμός ενάντια σε κάποιο τραύμα.
Τα οργανικά και ψυχολογικά αίτια μπορεί να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.
Η αλεξιθυμία αποτελείται από δύο βασικά χαρακτηριστικά: τα πρωτογενή (εκ γενετής νευρολογική παθολογία) και τα δευτερογενή τα οποία δημιουργούνται από έντονο και συνεχόμενο συναισθηματικό στρες. Τα κυριότερα αίτια της αλεξιθυμίας μπορεί να είναι τα παρακάτω:
-Κληρονομικά χαρακτηριστικά
-Γενετικές ανωμαλίες
-Ελλιπής νευρολογική ανάπτυξη
– Χαμηλή κοινωνικοοικονομική κατάσταση
– Χαμηλή συναισθηματική νοημοσύνη
-Εγκεφαλική εγχείριση
– Ψυχολογικό τραύμα
– Ψυχολογική άμυνα κατά του στρες ή της αρρώστιας
– Πολιτιστικό-κοινωνικό περιβάλλον
– Οικογενειακές επιρροές
Δεν είναι ξεκάθαρο τι προκαλεί την αλεξιθυμία. Κάποιες μελέτες στην νευροψυχολογία δείχνουν ότι η αλεξιθυμία μπορεί να προκαλείται από μια διαταραχή στο δεξί ημισφαίριο του εγκεφάλου, το οποίο είναι υπεύθυνο σε μεγάλο μέρος για την δημιουργία των συναισθημάτων. Άλλες έρευνες δείχνουν ότι υπάρχει πιθανώς ένα πρόβλημα στην διαημισφαιρική μεταφορά. Έτσι, η συναισθηματική πληροφορία από το δεξί ημισφαίριο δεν μεταφέρεται σωστά στις περιοχές της γλώσσας στο αριστερό ημισφαίριο. Επιπρόσθετα, ένα άλλο νευροψυχολογικό μοντέλο προτείνει ότι η αλεξιθυμία μπορεί να σχετίζεται με μια δυσλειτουργία του εγκεφαλικού φλοιού. Αυτές οι μελέτες έχουν δώσει κάποια πρώτα συμπεράσματα, αλλά τα εμπειρικά στοιχεία για τις αιτίες της αλεξιθυμίας παραμένουν ακαθόριστα.
Αν και τα ψυχολογικά αίτια είναι σημαντικά στον καθορισμό της αιτιολογίας της αλεξιθυμίας, θα πρέπει να θυμόμαστε ότι η πρώτη γλώσσα του νεογέννητου είναι η μη λεκτική γλώσσα του προσώπου. Η συναισθηματική κατάσταση της μητέρας είναι σημαντική για τον καθορισμό της εξέλιξης του παιδιού. Η αμέλεια ή αδιαφορία στις μεταβολές της έκφρασης του παιδιού χωρίς κατάλληλη ανάδραση μπορεί να προωθήσει σε ακύρωση των εκφράσεων που παρουσιάζει το παιδί. Η ικανότητα των γονιών να μεταφέρουν την αυτοεπίγνωση στο παιδί είναι άλλος ένας σημαντικός παράγοντας. Εάν ο γονιός είναι ανίκανος να αναγνωρίσει και να ξεχωρίσει τις συναισθηματικές εκφράσεις στο παιδί, μπορεί να επηρεάσει την ικανότητα του παιδιού να καταλαβαίνει τις συναισθηματικές εκφράσεις.
Χαρακτηριστικά στην καθημερινότητα
Σε περίπτωση που παρουσιάζει κάποιος ανικανότητα στη συναισθηματική κατανόηση, υπάρχουν πολλά στοιχεία στην καθημερινή ζωή που μπορούν να το επιβεβαιώσουν όπως:
-Βρίσκει δυσκολία στο να μιλήσει για τα δικά του συναισθήματα
-Οι άλλοι τον θεωρούν ως υπερβολικά λογικό η… αναίσθητο, χωρίς όμως να τον θεωρούν μη φιλικό.
-Μπερδεύεται από τις συναισθηματικές αντιδράσεις των άλλων
-Δίνει σχολαστικές και αναλυτικές απαντήσεις σε απλές ερωτήσεις
-Σπάνια ονειρεύεται ή οραματίζεται τους προσωπικούς στόχους και προσδοκίες του από το μέλλον
-Έχει μειωμένη αντίδραση και ενδιαφέρον για την τέχνη, τη λογοτεχνία ή τη μουσική
– Παίρνει προσωπικές αποφάσεις σύμφωνα με τις αρχές παρά με τα συναισθήματα
Υποφέρει από περιστασιακές ακαθόριστες σωματικές διαταραχές όπως στομαχόπονους, υπέρταση κλπ.
Η κατάθλιψη είναι συχνό φαινόμενο στους αλεξιθυμικούς(Honkalampi K, Hintikka J, Laukkanen E, Lehtonen J, Viinamäki H (2001). “Alexithymia and depression: a prospective study of patients with major depressive disorder”).
Οι αλεξιθυμικοί βιώνουν επιβαρυντικές καταστάσεις στην ζωή, που τους ωθούν σε πολύ αρνητικές (αν και πολύ ρεαλιστικές) σκέψεις. Αυτές οι αρνητικές σκέψεις καταπιέζουν την σωματική κατάσταση ετοιμότητας για δράση του σώματος, ενεργοποιώντας το παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα και προκαλώντας μειωμένη δραστηριότητα σε μέρη του εγκεφάλου που οδηγεί σε δυνατά αισθήματα νωθρότητας και αργών αντιδράσεων σε σώμα και μυαλό. Το αποτέλεσμα είναι μια πολύ σωματική μορφή κατάθλιψης, την οποία οι ασθενείς έχουν δυσκολία να επεξεργαστούν και να εξηγήσουν. Ένας έξυπνος αλεξιθυμικός μπορεί να είναι ικανός να δώσει μια αληθοφανή απάντηση.
Ποιά είναι τα προβλήματα που δημιουργεί η αλεξιθυμία;
Όλα τα συναισθήματα, είτε φυσιολογικά είτε παθολογικά, είναι τελικά σωματικά συναισθήματα. Όσοι έχουν αλεξιθυμία, στερούνται τη βιωματική κατανόηση του τι νιώθουν.
Ένας άνθρωπος που δεν μπορεί να εκφράσει αρνητικά συναισθήματα, σίγουρα θα έχει πρόβλημα να αποφορτιστεί και να αντισταθμίσει αυτά τα συναισθήματα, σωματικά και ψυχολογικά. Αναπτυξιακά, η αλεξιθυμία υποδηλώνει μια δυσλειτουργία στη διαδικασία που επιτρέπει την έκφραση συναισθημάτων μέσα από λέξεις που αποτυπώνουν την ανάμειξη του σώματος σε αυτά τα συναισθήματα. Για παράδειγμα, ίσως η μητέρα του αλεξιθυμικού ατόμου να μην μπορούσε να ενθαρρύνει επαρκώς τη γλώσσα των συναισθημάτων στο παιδί της.
Αν το αλεξιθυμικό άτομο δεν έχει κάποια ιστορία να διηγηθεί στον ειδικό που επισκέπτεται, μάλλον δεν έχει ούτε κάποια ιστορία να διηγηθεί στον εαυτό του. Η έλλειψη ιστορίας υποδηλώνει μια ελλειμματική ταυτότητα, γιατί ο τρόπος που προσδιορίζουμε τον εαυτό μας εξαρτάται από την ιστορία που λέμε στον εαυτό μας για το ποιοι είμαστε. Η αδυναμία να εκφράζουμε συναισθήματα υποδηλώνει μια ελλειμματική εσωτερική ζωή. Όταν δεν έχεις λέξεις για το εσωτερικό σου βίωμα, ζεις με οριακό τρόπο και για τον εαυτό σου και για τους άλλους.
Υπάρχει θεραπεία;
Η αλεξιθυμία είναι δυνατό να αποκατασταθεί, ειδικά αν οφείλεται σε ψυχολογικά αίτια.
Ο τρόπος αποκατάστασης έχει να κάνει με την εκμάθηση και την εξάσκηση της γλώσσας των συναισθημάτων, την εξάσκηση στην παρατήρηση και κατανόηση του εαυτού μας και των άλλων. Ουσιαστικά μιλάμε για την καλλιέργεια της συναισθηματικής νοημοσύνης στην οποία μπορεί να βοηθήσει σημαντικά η ψυχοθεραπεία.
Διάγνωση και Θεραπεία
Η αλεξιθυμία μπορεί να διαγνωστεί επισήμως από κλινικά τεστ και ερωτηματολόγια που αποτιμούν τις απαντήσεις του ατόμου σε ερωτήσεις-κλειδιά. Το ερωτηματολόγιο Beth Israel είναι ακόμα και τώρα σημείο αναφοράς για την διάγνωση της αλεξιθυμίας σε ψυχιατρικό επίπεδο, όμως το Τεστ 20 αντικειμένων του Τορόντο θεωρείται ιδιαίτερα αποτελεσματικό.
Βέβαια ύστερα από τη διάγνωση της αλεξιθυμίας σε ένα άτομο, τίθεται το ερώτημα εάν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη θεραπεία. Επιστήμονες έχουν κατά καιρούς προσπαθήσει να βρουν μια συγκεκριμένη θεραπεία για αυτού του είδους την ψυχοσωματική διαταραχή. Οι κύριοι “αρχιτέκτονες” της θεωρίας της αλεξιθυμίας, ο Συφνέος και ο Nemiah, συμφωνούν στο ότι οι εσωτερικά, βαθύτερα προσανατολισμένες θεραπείες δεν έχουν καλά αποτελέσματα. Αυτές οι μέθοδοι προκαλούν θλίψη και δυστυχία στους αλεξιθυμικούς επειδή επικεντρώνονται στην ανικανότητά τους να καταλάβουν τα δικά τους συναισθήματα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι προτιμότερο να δοθεί προσοχή σε στρατηγικές αναγνώρισης των συναισθημάτων.
Πολλοί ψυχολόγοι πιστεύουν ότι η αλεξιθυμία μπορεί να ανταποκριθεί σε ψυχοθεραπευτικές μεθόδους ή λογοθεραπείες με πολύ αργούς ρυθμούς. Για παράδειγμα, ο Nemiah συνηγορεί σε μία εκπαιδευτική και παιδαγωγική προσέγγιση, όπου ο γιατρός εξηγεί στον ασθενή πώς αυτός σωματοποιεί τα συναισθήματά του και ότι αυτό είναι κάτι παροδικό στο οποίο ωστόσο είναι απαραίτητο να δοθεί σημασία. Ο ασθενής ενθαρρύνεται να αναγνωρίσει και να δώσει κατάλληλα ονόματα στα συναισθήματά του. Αυτή είναι μια πολύ αργή και απογοητευτική πολλές φορές διαδικασία. Πρέπει να αφεθεί σε ειδικούς και δεν πρέπει κάποιος μη ειδικός να προσπαθήσει να την εφαρμόσει, διότι δεν υπάρχουν εγγυήσεις ότι η μέθοδος αυτή παράγει θετικά αποτελέσματα. Η διάκριση σε πρωτογενή και δευτερογενή αλεξιθυμία σχετίζεται άμεσα με τις προοπτικές για θεραπευτική επιτυχία.